پروپاگاندا با دندان تیز

علی مصلح‌حیدزاده
مستند بلند آب‌های کوسه به کارگردانی راب استیوارت، فیلمبردار کانادایی که نخستین فیلم او در مقام کارگردان است، طی ماه‌های اخیر در آمریکای شمالی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. پس از نمایش موفقیت‌آمیز در کانادا، نمایش عمومی فیلم در آمریکا، تحسین اغلب منتقدان را برانگیخته است. بیشتر فیلم در آب‌های کاستاریکا فیلمبرداری شده و آنچه آن را به اثری متفاوت درباره کوسه‌ها تبدیل کرده، نگاه غم‌خوارانه و سمپاتیک کارگردان به این موجود دریایی ترسناک است. «مت زولر زیتس»، نویسنده روزنامه نیویورک تایمز در نقد خود بر این مستند، جنبه‌های جذاب فیلم را توضیح داده است.

اقیانوس آنقدر بزرگ هست که بتواند جاه‌طلبی آب‌های کوسه را در خود جا دهد. این مستند زیبا و ترسناک راب استیوارت، فیلمبردار زیر آب اهل تورنتو کاهش جمعیت کوسه‌های جهان را یک فاجعه اکولوژیک تصویر می‌کند که نتایج وخیمی برای انسان‌ها به بار می‌آورد.
فیلم درباره این موضوع صحبت می‌کند که کشتن و صید کوسه -موجودی که جمعیت آن طی 30 سال گذشته 90 درصد کاهش یافته است- می‌تواند اکو سیستم اقیانوس‌ها را نامتعادل کند و فرایند گرمایش زمین را سرعت ببخشد. به گفته آقای استیوارت نسل این حیوان در حال ریشه‌کن شدن است، بیشتر برای تغذیه مشتریان آسیایی که عاشق سوپ باله کوسه هستند و یک کاسه سوپ 300 دلاری به نماد اشرافیت و نشانه ارتقای جایگاه اجتماعی بدل شده است. بخصوص این تصور به اشتباه گسترش یافته که کوسه‌ها مریض نمی‌شوند و کشتن‌شان به منقرض شدن آنها لطمه نمی‌زند. کوسه‌ها از طریق تکنیک‌های جدید ماهی‌گیری شکار می‌شوند. ماهی‌گیران پس از قطع کردن باله‌های کوسه‌ها آنها را به دریا پرتاب می‌کنند تا بمیرند.
این کار که با عنوان «باله کنی» شناخته می‌شود، در بسیاری از کشورها غیر قانونی است، اما استیوارت در فیلم خود می‌گوید دولت‌هایی که این قانون را وضع کرده‌اند، به خاطر کمبود نیرو و قدرت این جرم سازمان یافته که شبکه جهانی تجارت باله کوسه را هدایت می‌کند، به ندرت قانون را اجرا می‌کنند. استیوارت وقتی به «انجمن حفاظت از دریا» به مدیریت پل واتسون پیوست، با تجارت باله کوسه آشنا شد. هیجان‌انگیزترین قسمت‌های آب‌های کوسه گشت‌های دریایی همکاران واتسون در آب‌های کاستاریکا را نشان می‌دهد که به درخواست دولت با باله‌کم‌ها مبارزه می‌کنند. در یک صحنه همکاران واتسون را می‌بینیم که قایق قاچاقچیان را با توپ‌های آب‌پاش متوقف و غرق می‌کنند و بعد به جرم جنایت از پیش طراحی شده بازداشت می‌شوند، یک واژگونی آشکار که فیلم قدرت و نفوذ گنگسترهای تایوانی را که به تجارت باله کوسه در کاستاریکا اشتغال دارند، ملامت می‌کند. اما استیوارت با جرات خاصی دوربین‌های مخفی خود را به داخل بازداشتگاه می‌فرستد و نماهایی از باله‌های قطع شده را که روی پشت بام یک انبار برای خشک شدن قرار گرفته‌اند به تصویر می‌کشد.
استیوارت غلظت موضوع فیلم را با تبدیل موضوع فیلم به یک جور سفر شخصی تعدیل می‌کند و خودش را به عنوان یک فدایی حساس ارائه می‌دهد. برجسته کردن جوانی او که عاشق کوسه‌ها بوده، اشکالی برای فیلم به وجود نمی‌آورد. نماهایی از او که موجودات عطیم را در آغوش گرفته یا در حال نوازش شکم آنها است، انگار که کوسه‌ها فقط سگ‌های بزرگ هستند. این تصاویر با اشتیاق شدید او برای اثبات اشتباه بودن تاثیر بد فیلم‌هایی مانند آرواره‌ها و هفته کوسه همراه می‌شود. استیوارت در این قسمت دیدگاه‌های خود را درباره هوش و پیچیدگی بیولوژیک این حیوانات بیان می‌کند و بر این نکته اصرار دارد که گاز زدن کوسه‌ها بیش از آن که جنبه تهاجمی داشته باشد، یک اقدام برای کشف است.
آب‌های کوسه به شکل بی‌پروایی غارت اقیانوس و بی‌اعتنایی جهانی به این مساله را به تصویر می‌کشد. استیوارت این اتفاق را به عنوان یک لکه ننگ اخلاقی در تاریخ بشریت و معادل با تجارت برده نمایش می‌دهد. این دیدگاه از طریق مکالمه‌های دلسوزانه (شامل حرف‌های آقای واتسون) و سکانس‌های مرثیه‌وار شکار، قصابی و دور انداختن کوسه‌ها شکل می‌گیرد. این فیلم با جنبه‌های جسورانه ملودراماتیک و خشم شدیدش نمی‌خواهد چیزی کمتر از یک کلبه عمو تام برای جانوران آبزی باشد؛ یک جور پروپاگاندا با دندان تیز.

آب‌های کوسه
نویسنده، تهیه‌کننده، مدیر فیلمبرداری و کارگردان: راب استیوارت
تدوین: مایکل کلارک، ریک موردن و جرمی استیوارت
موسیقی: جف رونا
عرضه شده توسط: شارک‌واتر پروداکشنز، 89 دقیقه.