مرجان ریاحی
تمام کسانی که به نوعی دغدغه سینمای مستند و فیلم کوتاه دارند، محمد آفریده را می‌شناسند. مدیری باهوش و ‌مقتدر که در سال های گذشته کارنامه مدریتش ثابت می‌کند که کارش را بلد است و امتحانش را به خوبی در عرصه مدریت فرهنگی پس داده است. شاید به خاطر ارتباط مداوم با جوان ها و نوع مسئولیتی که دارد، در اتاقش به روی نسل جوان فیلمساز باز است و شماره تلفن همراهش همیشه در دسترس.
و البته حتی یک مدیر موفق هم نمی‌تواند تمام مراجعین را راضی نگه دارد چون بودجه های تعیین شده در مقابل این همه ایده و خلاقیت فیلمساز جوان ایرانی مبلغی ناچیز است.
اما به چند دلیل برای گفتگو سراغ آفریده رفتیم. اول اینکه از زمان شروع دوره جدید مدیریتی اش فرصتی برای مصاحبه و بررسی شرایط، پیش نیامده بود و دوم بررسی وضعیت تولید فیلم در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به خصوص فیلم اولی ها و سومین دلیل که مهمترین دلیل برای آدمی مثل من است که بیماری مزمن شیفتگی به سینمای مستند را دارد، برگزاری نخستین جشنواره بین المللی سینمای مستند در تهران بود که پیش تر مژده برگزاریش را از زبان معاونت سینمایی در اختتامیه بیست و سومین جشنواره فیلم کوتاه تهران شنیده بودیم.
گفتگویی که در زیر می‌خوانید قسمت اول مصاحبه است که صرفا به نخستین جشنواره بین المللی سینمای مستند می‌پردازد و در قسمت دوم گفتگو  که در رابطه با تولید فیلم و آخرین وضعیت فیلم اولی ها است را می توانید روز پنج شنبه در «پایگاه خبری فیلم کوتاه» بخوانید.

مدتها بود زمزمه بوجود آمدن یک جشنواره بین المللی مستند در تهران، در محافل فرهنگی به گوش می رسید. این زمزمه زمانی قوت گرفت که جناب آقای جعفری جلوه در اختتامیه بیست و سومین جشنواره فیلم کوتاه تهران، مژده برگزاری این جشنواره را به مستندسازان دادند. در رابطه با چگونگی بوجود آمدن این جشنواره توضیح بدهید؟
همان طور که می دانید، سالها دوستان مستندسازمان جزو آرزوهایشان بود که در ایران یک جشنواره بین المللی مستقل سینمای مستند داشته باشیم. در اوایل سال 1385 وقتی خدمت آقای جعفری جلوه رسیدم، ایشان فرمودند، من تمایل دارم شما یک جشنواره مستقل مستند راه بیاندازید. گویا دوستان مستندساز و نمایندگان صنوف مرتبط دیداری با ایشان داشتند. بنده نیز توضیح دادم که جریان تولید مستند، جریان رو به جلویی است و آمادگی کافی برای ایجاد یک پایگاه در منطقه وجود دارد.
ابتدا می خواستیم یک جشنواره صفر راه بیاندازیم، اما در این چند ماه آن قدر جشنواره متعدد بود که احساس کردیم، فضای لازم را برای برگزاری جشنواره صفر نداریم. در ضمن خودم هم خیلی اشتیاقی به برگزاری جشنواره ندارم چون خسته کننده است و تمام سازمان را درگیر می کند. به دنبال یک مدل جدید برای برگزاری جشنواره هستم.
نشست های متعددی با فعالان عرصه سینمای مستند کشورمان داشتم. بسیار دوست دارم که این جشنواره با مشورت و یک خرد جمعی جلو رود. دو هفته پیش نشستی با یک شورای مشورتی با دوستان انجمن مستندسازان و انجمن تهیه کنندگان سینمای مستند و فیلمسازان مستقل داشتم و در واقع دغدغه من این است که به راه های جدیدی برای برگزاری این جشنواره برسیم.
در حال حاضر در کشور ما خیلی نمی شود جشنواره مستقل از دولت برگزار کرد اما فکر می کنم با توجه به اینکه من در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی هستم؛ مکانی که یک روح تجربه گرا دارد تجربه کردن به این معنا که امروزمان با دیروزمان نباید یکسان باشد. باید به قالب و مدل های جدیدی دست پیدا کنیم.
تا چه اندازه به کمک مالی و معنوی معاونت سینمایی برای برگزاری این جشنواره اطمینان دارید؟
هفته گذشته با آقای جعفری جلوه جلسه ای داشتم. از ایشان خواستم دقیقا میزان حمایت از این جشنواره را بفرمایند چون تجربه نشان داده است نباید همین جوری در دل یک ماجرا رفت. ایشان سقف حمایت معاونت را از این جشنواره اعلام کردند. و الان تنها دغدغه من سازوکار و اجرای این جشنواره است چون ترجیح می دهم مسائل اجرایی جشنواره جدا از مجموعه مرکز گسترش و در بخش خصوصی انجام شود.
این جشنواره با چه عنوان و در چه تاریخی برگزار می شود؟
این جشنواره با عنوان «نخستین جشنواره بین المللی سینمای مستند؛ سینما حقیقت» از تاریخ 17 تا 21 تیرماه 1386 در تهران برگزار می شود.
هدف های تعریف شده برای برگزاری این جشنواره چیست؟
این جشنواره با هدف تقویت سینمای مستند خلاق ایران، صیانت از هویت ملی، دینی و شرقی، بازنمایی تاریخ و فرهنگ جامعه ایرانی- اسلامی، بیان نسبت نزدیکی سینمای مستند با واقعیت و حقیقت و آشنایی فیلمسازان کشور با تحولات نوین سینمای مستند جهان و ایجاد و امکان برای عرضه و پخش جهانی فیلم های مستند برگزار می شود.
این جشنواره در چند بخش برگزار می شود؟ و آیا بخش جنبی خاصی دارد؟
«نخستین جشنواره بین المللی سینمای مستند؛ سینما حقیقت» در بخش های «مسابقه ملی»، «مسابقه بین الملل»، «بخش جنبی» و «چشم انداز» و «بازار فیلم» برگزار می شود. و با توجه به اینکه سال 2007 از طرف یونسکو، سال «بزرگداشت مولانا» نام نهاده شده، ما یک بخش جنبی تحت عنوان «مولانا» در جشنواره نخست مان خواهیم داشت.
فیلم های شرکت کننده باید دارای چه خصوصیتی باشند؟ آیا جشنواره موضوع خاصی دارد؟
نه. موضوع جشنواره آزاد است. فیلم ها در «مسابقه ملی» می توانند در دو قسمت، فیلم های بالای 60 دقیقه و زیر 60 دقیقه و در قطع های بتاکم، دی وی کم، 16 میلیمتری و 35 میلیمتری شرکت کنند. فیلم های متقاضی ایرانی باید بعد از سال ۱۳۸۴ ساخته شده باشند و فیلم های بخش «مسابقه بین الملل» باید بعد از ژانویه 2005 ساخته شده باشند.
آیا شما دبیر دائمی جشنواره خواهید بود؟
بیشتر مایلم که دبیر نشوم و یا نهایتا تنها دبیر امسال باشم. ترجیح می دهم به عنوان مدیر جشنواره هر سال میزبان یک دبیر افتخاری یا دبیر مهمان باشم. باید به دنبال بسترهای اصلی سینمای مستند باشیم تا بتوانیم بهره مندی بیشتری بگیریم.
به نظر می آید در دوران جدید مدیریت تان در مدیریت مسائل مختلف، بسیار دموکرات تر عمل می کنید. کمک گرفتن از صاحبنظران و پیشکسوتان و تصمیم گیری هایی که پشتوانه شعور جمعی دارد، بسیار جالب است.
به نظر من در کار هنر چاره ای جز این نیست. هنر یک گمشده است. و این گمشده را هیچ کس نمی تواند به تنهایی در اختیار بگیرد. ما باید با تمامی سلایق به دنبال راهی باشیم تا بتوانیم گوشه ای از این گوهر ناب و گمشده عزیز را بیابیم.
جشنواره «سینما حقیقت» قرار است جشنواره بین المللی باشد. اما با توجه به اینکه در چند سال اخیر جشنواره هایی مانند فیلم دوبی توانسته اند تا حدودی نظر و توجه رسانه های جمعی منطقه را به خود جلب کنند، پیش بینی شما در رابطه با وجه منطقه ای این جشنواره چیست؟ آیا می توانیم امیدوار باشیم جشنواره «سینما حقیقت» بتواند آن طور که شایسته سینمای مستند ایران است نظر رسانه های گروهی منطقه را به خود جلب کند؟
به اعتقاد من در منطقه کشوری نداریم که صاحب سینما باشد. و بیشتر جشنواره ها و بازارهای فیلمی که می گذراند، فقط یک نمایش است. می خواهند فقط ادعاهایی داشته باشند. چند وقت پیش  به من پیشنهاد شد که جشنواره فیلم های مستند در دوبی برگزار کنم و من در جواب به آن دوستان گفتم؛ من تمام وقتم را گذاشته ام که با این جوان ها، فرهنگ و سینمای کشورم را ثابت کنم.
هیچ کدام از کشورهای منطقه و حتی در دنیا نمی توانند با جریان قدرتمند سینمای مستند ایران روبرو شوند. نیروی انسانی که ما داریم یک معجزه خدادادی است. من در 10 سال مسئولیتی که داشتم، این را درک کردم که هر آرزویی که مسئولان دارند با این سرمایه های ملی می توانند به آن برسند.
ظرفیت تولید فیلم در ایران، این کشورها را متحیر کرده است و خیلی از آنان از ما خواسته اند که برای فیلمسازانشان کلاس های آموزشی بگذاریم. خیلی از این کشورها مایلند جای سینمای ایران را بگیرند. اما یک زمین لم یزرع نمی تواند با یک سرزمین خوش آب و هوا مقابله کند. جامعه ما به غیر از پیشینه تاریخی و فرهنگی اش، یک جامعه مولد است و این مولد بودن موجب می شود ما همیشه حرف های تازه ای برای دنیا داشته باشیم.
در معرفی جشنواره «سینما حقیقت» مژده برگزاری یک «بازار فیلم» در کنار جشنواره را دادید. شما با پیشینه مسئولیت فرهنگی که داشته اید بهتر می دانید، داشتن «بازار فیلم» در کنار جشنواره مستلزم بودجه مناسبی است که به واسطه آن بتوان از کمپانی های بزرگ، تلویزیون ها و بازاریاب های حرفه ای سینمای مستند و فیلم کوتاه دعوت به عمل آورد. چون کمتر بازاریاب یا کمپانی حاضر می شود برای نخستین دوره یک جشنواره هزینه اقامت و... پرداخت کند. برای جذب این افراد چه تدبیری اندیشیده اید؟
من وقتی خدمت آقای جعفری جلوه رسیدم، خدمتشان عرض کردم که بنده تا به امروز 20 جشنواره برگزار کردم و اگر قرار است جشنواره جدیدی راه اندازی کنم باید این جشنواره بالاترین جشنواره در سطح ایران باشد و نباید از جشنواره های مهم دنیا چیزی کم داشته باشد.
 چون از ما گذشته است که بخواهیم یک جشنواره در حد مهمانی برگزار کنیم. که مردم بیایند دست بزنند، گردشی کنند و بروند.
خدا را شکر امسال در دیدار مقام معظم رهبری با کارگردان های سینما جملات و بیاناتی که ایشان فرمودند موجب شد من مسئول که سال ها با عشق و علاقه در این عرصه فعالیت کردم، انرژی صد برابر بگیرم. و حالا احساس می کنم باید بسیار سرعتمان را بیشتر کنیم چون کشورهای منطقه بیکار ننشسته اند. آنها خیلی از مسائل و مباحث و محدودیت های ما را ندارند. و می خواهند به هر نحوی شده جای ما را بگیرند. البته آنان جوهره و نیروی خلاقه ندارند، چیزی که ما داریم.
بنده پیش بینی می کنم که حدودا ۴۰ تا ۵0 مهمان خارجی خواهیم داشت. اتفاقی که اگر نیافتد، جشنواره را عقب می اندازم.
خوشبختانه تقریبا اکثر تلویزیون های معتبر ابراز تمایل کرده اند برای حضور در جشنواره و رایزنی هایی نیز با جشنواره های معتبر مستند و مراکز فرهنگی صورت گرفته و تاکنون تعداد زیادی نیز فیلم دریافت کرده ایم.
جشنواره «سینما حقیقت» خواه نا خواه تعداد محدودی فیلم را می تواند برای نمایش و شرکت در رقابت بپذیرد. اما با توجه به ظرفیت بالای سینمای مستند ما ممکن است تعداد زیادی فیلم مجال حضور در این جشنواره را پیدا نکنند. آیا امکان حضور این فیلم ها در بازار فیلم جشنواره وجود دارد؟
بله. کسانی که مایلند اثرشان در«بازار فیلم» حضور داشته باشد. باید در زمان پر کردن فرم شرکت در جشنواره قسمت حضور در «بازار فیلم» را علامت بزنند.
یکی از مشکلات روزنامه نگاران، فیلمسازان و علاقه مندان در جشنواره های بین المللی سال ها این است که مهمان خارجی که با پول ملت ایران هزینه رفت و آمد و اقامتش تامین می شود، مانند یک گوهر گران بها یا در اتاق شیشه ای به دور از دسترس نگهداری می شود و یا برنامه بازار رفتن و خرید کردن مهمان بر ملاقات های فرهنگی اش ارجحیت دارد. آیا می توانیم امیدوار باشیم در جشنواره «سینما حقیقت» با این مشکل مواجه نباشیم؟
دوره ای که همه چیز دسته بندی شده باشد و بتوان ارتباط ها را محدود کرد، گذشته است. نسل امروز اصلا نیازی ندارد که ارتباط مستقیم با مهمانان داشته باشد.
دسترسی راحت به اینترنت موجب شده هنرمندان بتوانند براحتی در تمام دنیا با هم ارتباط برقرار کنند.
پس با توجه به فرمایشات شما آیا فیلمسازان و روزنامه نگاران برای ارتباط با مهمان های خارجی مشکلی نخواهند داشت؟
ما باید سازوکار و برنامه ریزی جشنواره را طوری انجام دهیم که در ساعات آزاد مهمان ها، هر کسی که تمایل دارد با آنان صحبت کند این امکان برایش فراهم باشد.
آیا در آن ساعات مترجمان نیز حضور خواهند داشت؟
بله. چون چیز پیچیده ای وجود ندارد. من شخصا به عنوان مدیر این قضیه باید نگران این مسئله باشم که از فرصت و امکاناتی که ایجاد کردم، جوانان ایرانی تا چه اندازه می توانند بهترین استفاده را ببرند.
یکی از مشکلات جشنواره های فیلم مستند در زمان نمایش آثار خارجی برخورد سلیقه ای و مشکلات عرفی با این آثار است. که این مسئله اکثرا موجب می شود ما نتوانیم فیلم های مطرح سینمای مستند دنیا را به مخاطب فهیم ایرانی که دغدغه و زاویه دیدش فراتر از مسائل حاشیه ای است، ارائه کنیم. برای رفع این مشکل چه تدبیری اندیشیده اید؟
در سینمای مستند بحث آگاهی بخشی است و صحبت نشان دادن جلوه ها و پوسته های دیگری از اجتماع. ما باید نگرش مخاطبان و مسئولین را ارتقا بدهیم. ما هنوز فرصت نکرده ایم در حوزه سینمای مستند، مخاطب شناسی کنیم. خیلی از فیلمسازان ما نیز هنوز تحت تاثیر سینمای اکران هستند و تصور می کنند فیلم مستندی که ساخته اند باید برای همه نمایش داده شود. یادم می آید یک فیلم از ژان روش دیدم که ابتدایش نوشته شده بود:« این فیلم فقط برای خارج از استرالیا قابل نمایش است.»
نمایش یک فیلم مستند می تواند برای پزشکان یک بیمارستان فوق العاده اثربخش و برای بیماران آن بیمارستان مخرب باشد. باید بستری آماده کنیم که مخاطبان واقعی سینمای مستند بتوانند فیلم های روز دنیا را بدون محدودیت ببینند. اما اگر همان فیلم ها را بخواهیم در سینما برای مخاطب عام نمایش دهیم باید حد و حدود مسائل عرفی را رعایت کنیم.
در جشنواره ما نیز باید بخش هایی داشته باشیم که کسانی که واقعا دغدغه شان این نوع سینماست بتوانند فیلم ها را بدون مشکل ببینند.