سرزمین ما بهشت مستندسازان است
مریم عربی
زیر گنبد مینا مستندی 42 دقیقه‌ای است که به موضوع وندالیسم و یادگاری‌نویسی بر میراث فرهنگی ایران می‌پردازد؛ تخریب‌هایی که شکوه، عظمت و زیبایی آثار تاریخی کشور را با تهدید مواجه می‌کند. محمد احسانی سازنده این اثر کوشیده است تا چهره واقعی جامعه را در روایتی تماشایی و هرچند تلخ به تصویر بکشد.
ایده ساخت مستندی با موضوع میراث فرهنگی چطور به ذهن‌تان رسید؟
ایده فیلم به دو سال قبل برمی‌گردد؛ زمانی که من در هفته میراث فرهنگی در یک خبرگزاری گزارشی را درباره مساله نوشتن یادگاری روی بناهای تاریخی خواندم. جرقه اولیه کار از آنجا شکل گرفت و وقتی با پرس‌وجو از دوستان متوجه شدم که فیلمی در ارتباط با این موضوع کار نشده است، دست به کار شدم. بعد از آن سفرهایی به نقاط مختلف داشتم و متوجه شدم که این اتفاق در پهنه کشور گسترده است؛ چه در خصوص بناهای باشکوهی مثل تخت جمشید که ثبت جهانی به شمار می‌روند و چه در نقاط ناشناخته. تقریبا بیشتر افراد و خانواده‌هایی که برای بازدید به نقاط مختلف کشور رفته‌اند، نوشته‌ای از خود به یادگار گذاشته‌اند و این بسیار ناراحت‌کننده است. عظمت ابعاد این فاجعه من را مصمم کرد که کاری را در این رابطه صورت بدهم.
شما در کارتان فقط به یک ایده خوب بسنده نکرده‌اید و هنرنمایی‌هایی هم در زمینه دکوپاژ و انتخاب موسیقی در فیلم شما به چشم می‌خورد. درآوردن چنین صحنه‌هایی چقدر زمان برد؟
قطعا در کار مستند نباید فقط به نو بودن و اهمیت یک موضوع بسنده کرد؛ چون یک فیلم را فقط موضوع آن نمی‌سازد. فیلم از مجموعه‌ای از عناصر مثل تصویربرداری، تدوین، روایت و ... تشکیل شده است. به همین خاطر، این پروژه را بسیار جدی گرفتم و ساخت آن دو سال طول کشید. فیلم‌برداری این کار طی یک سال و در سه مرحله انجام شد و دلیل این امر، توجه به همین ظرافت‌ها بود.
هزینه انجام پروژه چقدر بود؟
این کار برای گروه مستند شبکه یک تهیه شد و هزینه کار بسیار بیشتر از آنچه برآورد ما بود، درآمد. تصویربرداری این فیلم در حال حاضر حداقل به 30 میلیون تومان نیاز دارد؛ ولی برای ما با هزینه‌ای کمتر انجام شد.
به نظر می‌رسد که برای ساخت این پروژه با توجه به سفرهای متعددی که داشتید، با مشکلات زیادی هم مواجه شده باشید. به چند مورد از آنها اشاره می‌کنید؟
من این فیلم را با عشق ساختم. این موضوع یک بحث ملی است و به همین خاطر، هم خودم و هم اعضای گروهم به خاطر انگیزه‌های ملی که داشتیم، نه احساس خستگی کردیم و نه مشکلات کار را دیدیم. حضور در مکان‌های باعظمتی مثل پارسه یا تخت جمشید به ما انرژی می‌داد و جایی برای خستگی یا فکر کردن به مشکلات باقی نمی‌گذاشت.
ایده اولیه‌ای که در ذهن داشتید، تا چه حد به اجرا درآمد و موارد پیش‌بینی‌نشده چقدر بر نتیجه کار شما تاثیر گذاشت؟
نتیجه کار با ایده اولیه من فاصله زیادی ندارد. من همیشه با فیلمنامه کار می‌کنم و کار را دقیقا بر اساس آن پیش می‌برم و به یک طرح اولیه بسنده نمی‌کنم. البته در کار مستند ممکن است در لحظه اتفاقاتی رخ بدهد که مسیر کار شما را عوض کند و اتفاقاتی از این دست، در این فیلم هم اتفاق افتاد.
چقدر از نتیجه کار راضی هستید؟
رضایت من به عنوان فیلمساز اهمیت چندانی ندارد؛ فیلم باید خودش حرف خودش را بزند و تماشاگران از نتیجه کار راضی باشند. این روزها احساس می‌کنم که هنوز چیزی که دنبال آن هستم، اتفاق نیفتاده است و این فیلم و فیلم‌های قبلی‌ام را کارهای متوسطی ارزیابی می‌کنم. سینمای مستند ایران سینمای باقابلیتی است و سرزمین ما بهشت مستندسازان است. در کشور ما موضوع برای کار مستند زیاد است. امیدوارم روزی بتوانم موضوع خوبی را انتخاب کنم و آن‌چنان از پس کار بربیایم که فیلم ماندگاری را خلق کنم.
آیا شما خودتان را مصلح اجتماعی می‌دانید و فکر می‌کنید سینمای مستند این قابلیت را دارد که دنیای ما را به دنیایی بهتر تبدیل کند؟
من هنوز به چنین سطحی نرسیده‌ام؛ اما در سطوح بالا و در کار فیلمسازان بزرگ، این اتفاق می‌افتد. سینمای مستند روایتگر و تصویرگر زمان خود است و به عنوان یک سند تاریخی از هر دورانی برای آیندگان باقی می‌ماند. با این حال، فیلمساز فکور سینمای مستند فقط مشاهده‌گر و روایتگر نیست؛ بلکه در برخی موارد مانند یک فیلسوف عمل می‌کند. مستندساز می‌تواند تحلیل اجتماعی منحصربه‌فردی را از موضوع ارایه دهد، فلسفه و جهان هستی خود را در فیلم منعکس کند و حتی ممکن است دست به پیش‌گویی بزند و یک نظریه اجتماعی را مطرح کند. من در تلاش برای رسیدن به چنین نقطه‌ای هستم.
فکر می‌کنید جایزه بگیرید؟
چون نتوانستم تمام فیلم‌های بخش خودم را ببینم، نمی‌توانم در این خصوص اظهار نظر کنم.
بزرگ‌ترین چالش پیش روی مستندسازی در ایران را چه می‌دانید؟
سینمای مستند ما بیش از هر چیز از فقدان بودجه و محدودیت‌های مالی رنج می‌برد.
پیشنهاد خاصی برای بهتر شدن این وضعیت دارید؟
مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی باید تقویت شود و وزارت ارشاد باید بودجه بیشتری را به این سازمان اختصاص بدهد تا بودجه بیشتری در اختیار مستندسازان قرار بگیرد. نهادهای دیگر فرهنگی مثل شهرداری و غیره نیز باید توجه بیشتری به مستندسازی نشان بدهند.
آینده سینمای مستند را چطور می‌بینید؟
آینده روشن است. شرایطی که اکنون در آن به سر می‌بریم، فقط مختص ما نیست و همه جوامع در سراسر دنیا مشکلات سیاسی و اجتماعی مشابهی را پشت سر گذاشته‌اند. هنر از میان‌رفتنی نیست؛ فقط گاهی با دشواری پیش می‌رود. باید به آینده امیدوار بود.
یک دیدگاه بگذارید